In 2025 is het tachtig jaar geleden dat de Tweede Wereldoorlog tot een einde kwam. Ter gelegenheid hiervan presenteerde de Berlinale 2025 de wereldpremière van de documentairefilm All I Had Was Nothingness. De bijzondere documentairefilm is geregisseerd door de Franse filmmaker Guillaume Ribot. Op 18 februari 2025 mocht ik Ribot interviewen. In All I Had Was Nothingness levert Ribot een eerbetoon aan de meesterlijke documentairefilm Shoah (1985) van filmmaker en journalist Claude Lanzmann. In zijn documentairefilm hoopt Ribot het audiovisuele werk dat Lanzmann leverde met Shoah uit te breiden.
Daarnaast hoopt Ribot dat hij met All I Had Was Nothingness een brug kan slaan tussen zijn film en Lanzmanns Shoah, zonder met Shoah te concurreren. Voor het maken van All I Had Was Nothingness maakte Ribot gebruik van Lanzmanns eigen woorden uit zijn memoires en niet eerder vertoonde fragmenten van Lanzmanns filmmateriaal. Ribot zag Shoah voor het eerst in de jaren 1990. Hij was “stomverbaasd, totaal verbijsterd door de vertelkracht, de kracht van het woord en de kracht van het kader.”
De Fransman benoemde hoe het bekijken van Shoah in de bioscoop een fysieke en uitputtende ervaring is. “Het is een intellectuele test. Je huilt niet voor Shoah, maar je beleeft een ervaring,” zei hij. Ribot is nu nog steeds onder de indruk van de narratieve kracht van de film. Hierbij heeft hij aangegeven dat de filmische kwaliteit van Shoah niet alleen te danken is aan de kracht van woorden, maar ook aan die van beelden en de bijzondere cinematografen waarmee Lanzmann mee heeft samengewerkt.
Over de Berlinale 2025
All I Had Was Nothingness beleefde zijn wereldpremière op de Berlinale 2025. De Berlinale is een unieke plaats voor artistieke verkenningen en vermaak. De Berlinale is een van de grootste filmfestivals ter wereld. Het filmfestival was gemaakt voor het Berlijnse publiek in 1951. De Berlinale kwam tot stand aan het begin van de Koude Oorlog. Het filmfestival is gevormd door de turbulente naoorlogse periode en de unieke situatie van een verdeelde stad. Hierdoor heeft de Berlinale zich kunnen ontwikkelen tot een plaats waar interculturele uitwisselingen plaatsvinden.
Daarnaast is de Berlinale een platform geworden waar kritische en filmische verkenningen van maatschappelijke vraagstukken plaatsvinden. De Berlinale wordt beschouwd als het internationale politieke filmfestival. Het filmfestival brengt wereldwijde filmsterren naar Berlijn en geeft daarnaast ook een podium voor opkomende talenten. Het begeleidt filmmakers van alle disciplines op hun weg naar de schijnwerpers en ondersteunt hun carrières, projecten, dromen en visies. De Berlinale 2025 vond plaats van donderdag 13 februari tot en met zondag 23 februari. Het is momenteel nog onduidelijk wanneer All I Had Was Nothingness in Nederland uitgebracht zal worden.
Van niets naar iets
Tijdens het interview dat ik hield met de getalenteerde filmmaker, vergelijkt Ribot het regisseren van All I Had Was Nothingness – naar aanleiding van Lanzmanns Shoah – al snel met het maakproces van zijn eerdere documentairefilm Ukraine 1933: Seeds of Hunger (2024). Hierbij begschrijft Ribot in eerste instantie vooral hoe hij het verhaal voor zijn documentairefilm Ukraine 1933: Seeds of Hunger heeft ontdekt. De documentairemaker laat weten hoe hij het verhaal ontdekte in een klein dorp in Oekraïne, waar een vrouw werd geïnterviewd over de moord op de Joden uit haar dorp. Destijds was Ribot (alleen) nog fotograaf.
Toen de camera was uitgezet, zei dezelfde vrouw dat haar Joodse buren al dood zijn sinds 1941, maar dat veel andere mensen uit Oekraïne in 1933 door Stalin vermoord waren. Zo ontdekte Ribot het verhaal van de moord op 4.5 miljoen Oekraïners, dat in het heden door zijn geboorteland – Frankrijk – erkend wordt als een genocide. Toch geeft Ribot aan dat de link tussen All I Had Was Nothingness, Shoah en Ukraine 1933: Seeds of Hunger verdergaat dan het aankaarten van genocides. “Net als Claude Lanzmann had ik geen beelden om deze film te maken. Ik wilde een film maken, maar ik had geen beelden,” zei Ribot.
De filmmaker besprak ook de moeilijkheden van het maken van zijn documentairefilm over de genocide die plaatsvond in Oekraïne in 1933. Zo zei hij: “Je weet dat er maar 26 foto’s zijn van de Holodomor, gemaakt door een man die in Kharkiv was, en ik moest een film van 72 minuten maken zonder beelden.” Hier lijkt Ribot een belangrijke link terug te vinden tussen de drie films. “Claude Lanzmann zei, ik wilde filmen, maar alles wat ik had was het niets, en dat werd de titel van mijn film. En om Ukraine 1933: Seeds of Hunger te maken, moest ik ook nadenken over hoe ik het niets kon gebruiken om iets te creëren,” zei Ribot.
De plaats en de woorden
De Franse filmmaker benadrukte in het interview ook hoe belangrijk de eigen woorden van Lanzmann zijn geweest voor het maken van de documentairefilm All I Had Was Nothingness. Zo liet Ribot weten dat voor een lange tijd de titel van zijn documentairefilm “Le lieu et la parole” (oftewel: “De plaats en de woorden”) was. Volgens Ribot ligt de genialiteit van Lanzmanns Shoah bij de realisatie dat woorden realiteit kunnen geven aan plaatsen die leeg zijn en geen realiteit (meer) hebben. Het “absoluut ongelooflijke” werk van Lanzmann ligt volgens Ribot dan ook bij het feit dat hij het verleden heeft kunnen doen herleven met de woorden van het heden.
“Er is een zeer, zeer nauwe band tussen de woorden en de toespraak,” zei Ribot. “Ik ben een man van beelden. Ik kom uit de fotografie. Ik heb eigenlijk bij toeval cinema geleerd. Maar ik had de wetenschap van het kaderen, de smaak voor woorden, en toen ik de memoires van Claude Lanzmann ontdekte, had ik de intuïtie dat we een film konden maken.” De filmmaker liet weten dat hij het gearchiveerde filmmateriaal pas ontdekte nadat het idee voor de film was opgekomen door de woorden van Lanzmann zelf.
Het spel van de ogen
In All I Had Was Nothingness neemt Ribot de rol van Lanzmann, zonder Lanzmann te zijn. In de film Shoah laat Lanzmann de ogen zien van de mensen die de Holocaust (van een afstand) hebben meegemaakt. In All I Had Was Nothingness toont Ribot de ogen van Lanzmann die de ogen van de getuigen van de Holocaust zag. Ribot vertelt in het gesprek hoe zijn interviews met oude Oekraïense mensen vergeleken kunnen worden met de interviews die Lanzmann voor Shoah heeft gehouden. Hierbij benadrukt Ribot dat niemand hun eerder vragen had gesteld over de genocide die heeft plaatsgevonden in 1933.
Ribot zei: “Toen Lanzmann in 1976 in Polen aankwam, had niemand de Polen gevraagd: ‘Wat heb je gezien? Geef me je ervaring.’ De eerste keer dat ik naar Oekraïne ging was in 2003. En toen ik in de dorpen aankwam, zeiden de oude mensen tegen ons: jullie zijn de eersten die ons vragen komen stellen.” De rol van Ribot is vergelijkbaar met die van Lanzmann, omdat ze beide hebben meegemaakt hoe het is om de ervaren gebeurtenissen van getuigen als eerste aan te horen, omdat niemand eerder vragen kwam stellen. De filmmaker noemde dit fenomeen “het spel van de ogen.”
Hand in hand
Ondanks de overeenkomsten en verbanden tussen Shoah en All I Had Was Nothingness, verschillen de twee documentaires nog steeds enigszins van elkaar. Zo gelooft Ribot dat All I Had Was Nothingness een film in beweging is, net zoals Shoah, maar dat de beweging in zijn film anders is. Ribot bepleit: “Mijn beweging is een politieonderzoek. Het is een roadmovie. Het is een man die zoekt, het is een man die vindt, maar het is een man die het nog niet weet. We hebben de film aan tieners laten zien, en wat ze leuk vonden aan mijn film is precies dat, het onderzoek, het bedrog, wanneer hij de nazi’s interviewt, en vooral de dynamiek van de film.”
Ribot ziet All I Had Was Nothingness meer als een lineaire film dan Shoah, die volgens hem meer cirkelvormig is. Met All I Had Was Nothingness hoopt Ribot vooral de herinneringen van het verleden over te brengen en te behouden in het heden, net zoals Lanzmann hoopte te doen met Shoah. Ribot hoopt met zijn documentairefilm het werk van Lanzmann uit te breiden en zo jongere generaties te inspireren Lanzmanns Shoah te gaan kijken om de herinneringen van de doden in leven te houden. Uiteindelijk gaan deze twee films dus vooral hand in hand om het verleden niet te vergeten.
