Op 11 maart 2022 opende het Van Gogh Museum een tentoonstelling over de vijftien schilderijen van olijfgaarden die Vincent van Gogh in 1889 maakte in Saint-Rémy-de-Provence. Dankzij een unieke samenwerking tussen musea in de Verenigde Staten en Europa is deze belangrijke groep schilderijen weer samen te zien in Nederland. Volgens de kunstenaar behoorden deze vijftien schilderijen tot de beste werken die hij in Zuid-Frankrijk had gemaakt. Om deze reden tip ik vandaag ook de tentoonstelling Van Gogh en de olijfgaarden.
Over Van Gogh en de olijfgaarden
Van Gogh en de olijfgaarden is een tentoonstelling dat tot stand is gekomen door een samenwerking tussen het Dallas Museum of Art en het Van Gogh Museum. Volgens Emilie Gordenker, de directeur van het Van Gogh Museum, biedt de tentoonstelling een zeldzame kans om deze groep werken samen te zien. De tentoonstelling is tot stand gekomen na jarenlang intensief onderzoek. Volgens Emilie Gordenker is de liefde voor de natuur, en zijn geloof in de troostende kracht van de kunst, terug te zien in deze prachtige schilderijen van Vincent van Gogh.
Enkele hoogtepunten die bij de tentoonstelling Van Gogh en de olijfgaarden aanschouwd kunnen worden zijn Olijfbomen (uit Minneapolis Institute of Arts), Olijfgaard (uit Göteborgs Konstmuseum), en Olijvenpluksters (uit Basil & Elise Goulandris Foundation). De tentoonstelling Van Gogh en de olijfgaarden is van 11 maart tot en met 12 juni 2022 te bezoeken in het Van Gogh Museum. Vanaf 11 maart is op het YouTubekanaal van het Van Gogh Museum een impressie van deze tentoonstelling te zien.
Intense zoektocht
Vincent van Gogh bevond zich een jaar in een inrichting bij Saint-Rémy-de-Provence. Rondom deze inrichting bevonden zich veel olijfgaarden, waarmee Van Gogh gefascineerd raakte. Dit kwam onder andere door de grillige vormen van de olijfbomen en het effect van het zonlicht op de kleur van hun gebladerte.
Tussen juni en december van 1889 maakte de kunstenaar een bijzondere reeks van vijftien schilderijen. Hierin legde hij de olijfgaarden op verschillende tijdstippen van de dag en in verschillende seizoenen vast. Vincent van Gogh experimenteerde met expressieve kleuren, vormen en lijnen. Dit deed hij in een zoektocht naar de typische kenmerken van de olijfbomen, die voor hem het karakter van de Provence vertegenwoordigden.
Dit schreef Vincent van Gogh aan zijn broer Theo op 28 september 1889: “De olijfbomen zijn heel karakteristiek en ik doe alle mogelijke moeite om die te pakken te krijgen. Het is zilverkleurig, nu eens meer blauw, dan weer groen gekleurd, brons, opblekend tegen een gele, paarsige of oranje tot dof roodokeren grond. … En op een dag zal ik er wellicht een persoonlijke impressie van maken, zoals de zonnebloemen dat zijn voor de gele tinten.“
Troost in de natuur
Het Van Gogh Museum onderzoekt door 25 schilderijen en tekeningen Van Goghs intens persoonlijke en spirituele belangstelling voor de olijfbomen. Daarnaast onderzoeken ze ook zijn veranderende schilderstijl en ambities bij het afbeelden van de olijfgaarden. Ook komt zijn blijvende geloof in de troostende kracht van kunst aan bod.
Daarnaast belicht de tentoonstelling Van Goghs gewoonte om reeksen schilderijen met hetzelfde onderwerp te vervaardigen. De tentoonstelling laat uiteraard zijn werkwijze bij het schilderen van de olijfgaarden zien. Van Gogh en de olijfgaarden laat als tentoonstelling zien hoe Van Gogh varieerde in kleurgebruik, compositie en penseelstreek. Daarnaast laat de tentoonstelling zien hoe hij niet alleen regelmatig buiten, maar ook binnen in zijn atelier werkte. Ook zijn er meerdere versies van een olijfgaard te zien.
Vincent van Gogh wilde in zijn schilderijen van olijfgaarden de geruststellende gevoelens van eeuwigheid en verbondenheid met de natuur uitdrukken. Van Gogh vond houvast in het schilderen en in de natuur – zeker in de mentaal zware tijd die hij doormaakte in Saint-Rémy. Volgens de kunstenaar was de taak van de moderne kunst om troost te bieden. De olijfgaarden schilderijen beschouwde hij als zijn bijdrage aan de nieuwe schilderkunst.
Unieke bruiklenen
Voor de tentoonstelling Van Gogh en de olijfgaarden komen schilderijen van over de hele wereld naar Nederland. Sommige van deze schilderijen zijn hier nog nooit eerder tentoongesteld, terwijl andere schilderijen voor het eerst sinds ruim een eeuw weer hier te zien zijn. Een van de uitzonderlijke bruiklenen die niet in Nederland te zien is geweest, is Olijfbomen uit The Nelson-Atkins Museum of Art in Kansas City. Olijfbomen is Van Goghs eerste grote verbeelding van een olijfgaard in zomerse glorie.
Olijfbomen uit The Minneapolis Institute of Arts zal ook voor het eerst in Nederland te zien zijn. Van Gogh schilderde dit werk in het najaar van 1889. Dit werk is de enige compositie in de reeks met de zon, symbool van het heldere licht en de warmte van de Provence, en de bergen die daarmee een prachtig kleurcontrast vormen. Een andere bijzondere bruikleen is Olijvenpluksters uit het Basil & Elise Goulandris Foundation in Athene. Dit is het werk dat Van Gogh zelf het beste vond van de serie. Dit meesterwerk was lange tijd in privébezit en is nu voor het eerst sinds 1905 weer in Nederland te zien.
Internationaal onderzoek
Voor de tentoonstelling Van Gogh en de olijfgaarden werkte het Van Gogh Museum samen met het Dallas Museum of Art. Van Goghs vijftien schilderijen van olijfgaarden zijn in de loop van de tijd verspreid geraakt over de wereld. Drie van deze werken bevinden zich in de collectie van het Van Gogh Museum, terwijl de overige werken zich in musea en privécollecties in Europa en de Verenigde Staten bevinden.
Omdat de tentoonstelling een unieke, eenmalige gelegenheid biedt om Van Goghs schilderijen van olijfgaarden te bestuderen, hebben de conservatoren Nienke Bakker (van het Van Gogh Museum) en Nicole R. Myers (van het Dallas Museum of Art) een samenwerking opgezet om alle werken uit de reeks uitgebreid te onderzoeken.
Samen met restauratoren en onderzoekers van de elf verschillende collecties waarin de werken zich bevinden, heeft restaurator Kathrin Pilz van het Van Gogh Museum een vergelijkende studie geleid. Deze studie onderzocht de technieken, pigmenten en materialen die Van Gogh gebruikte. De studie heeft waardevolle inzichten opgeleverd over de volgorde waarin de schilderijen zijn gemaakt, maar ook over Van Goghs kleurgebruik en de manier waarop hij zowel buiten als in het atelier werkte.
De resultaten van dit onderzoek zijn gepubliceerd in een Engelstalige wetenschappelijke catalogus, Van Gogh and the Olive Groves, Dallas Museum of Art/Van Gogh Museum (2021). Bij de tentoonstelling verschijnt het Nederlandstalig boek Van Gogh en de olijfgaarden.
