Als filmjournalist en recensent wordt er regelmatig een uitleg aan me gevraagd over bepaalde filmgenres, filmtermen en filmvormen. Mijn antwoord is dan meestal wat aan de korte kant, omdat ik meer een schrijver dan een spreker ben. Het idee om deze vragen uitgebreider te beantwoorden blijft echter al voor langere tijd in mijn gedachten hangen.
Om deze reden wil ik ook meer aandacht besteden aan (online) film- en cultuureducatie. Via informatieve Nederlandstalige artikelen wil ik jullie – de bezoekers van deze website – beter informeren over onderwerpen die gericht zijn op film- en cultuureducatie. Vandaag begin ik met een informatieve uitleg over het filmgenre film noir. Want wat is film noir eigenlijk? Dat bespreek ik in dit artikel.
Een korte beschrijving van film noir
Enkele lezers zullen alleen behoefte (of tijd) hebben om een korte beschrijving van dit filmgenre te lezen. Daarom zal ik nu eerst een korte beschrijving van film noir geven. Film noir is een filmstijl (en filmgenre) dat gekarakteriseerd kan worden door elementen als cynische helden en de hevige focus op effecten van filmbelichting. Daarnaast wordt er bij dit filmgenre regelmatig gebruik gemaakt van flashbacks en onderliggende existentiële filosofische thema’s. De filmgenre wordt voornamelijk gebruikt om gestileerde Hollywood misdaaddrama’s te beschrijven.
Film noir is niet alleen een filmstijl en een filmgenre, maar ook een filmterm. Naast een inhoudelijke betekenis, bevat de naam (of de term) film noir ook een betekenis. Film noir betekent in het Frans letterlijk zwarte film, maar een correctere beschrijving zou donkere of duistere film zijn. De naam film noir is te danken aan de Franse filmrecensent Nino Frank. Hij gebruikte de term voor het eerst in 1946 om dit genre van Hollywood films te beschrijven.
Hij gebruikte de term film noir als een verwijzing naar de gedempte belichting dat werd gebruikt in deze misdaaddrama’s. Helaas voor de recensent werd deze beschrijving destijds niet serieus genomen, maar sinds de jaren 1970 werd de term steeds meer gebruikt en geaccepteerd.Echter zijn er tegenwoordig nog steeds discussies gaande of film noir wel geclassificeerd kan worden als een filmgenre of subgenre.
Enkele recensenten gebruiken de filmterm alleen om te verwijzen naar de stijlelementen van film noir. Er is geen definitief antwoord op de vraag of film noir alleen een filmgenre, filmstijl of filmterm is. Naar mijn mening kunnen ze als alle drie beschouwd worden, dus in dit artikel zullen we daar dan ook even van uitgaan.
De totstandkoming van film noir
Om te begrijpen hoe film noir tot stand kwam is het belangrijk om nog verder terug de geschiedenis in te duiken. Enkele van de belangrijkste filmstijl elementen uit film noir zijn namelijk hevig beïnvloed door het Duits-expressionisme. Het Duits-expressionisme was een artistieke beweging die grotendeels in de jaren 1910 en 1920 gebruikt werd in theater, muziek, fotografie, schilderkunst, architectuur, beeldhouwkunst, en (you guessed it) film! Door de sterke groei van de Hollywood filmindustrie en het opkomende gevaar van de nazi’s, besloten veel filmmakers en kunstenaars Duitsland te verlaten. Waar gingen ze dan heen? Yup, naar het land van “The American Dream”: de Verenigde Staten van Amerika.
Een van deze filmmakers was de legendarische Fritz Lang. Een van zijn bekendste films is M. Deze film wordt als een van de eerste misdaadfilms gezien die, sinds de opkomst van de geluidsfilm, een typisch noir-achtige visuele stijl combineert met een noir-achtige plot, waarin de hoofdpersoon een crimineel is. De reden dat ik specifiek M hier toelicht is niet alleen omdat dit een van de eerste echt grote filmvoorbeelden zal zijn geweest voor het filmgenre film noir, maar ook omdat M gemaakt is door een Duits-expressionistische filmmaker (Fritz Lang). Amerikaanse filmmakers zouden dit soort invloedrijke films gebruiken om uiteindelijk geboorte te geven aan film noir.
Het (Duits-)expressionisme had niet alleen invloed op de geboorte van film noir, maar werd ook gebruikt om Universal horror en monsterfilms als Dracula (1931), The Mummy (1932) en The Invisible Man (1933) te visualiseren. The Invisible Man (1933) wordt door enkele recensenten gezien als de klassieke Universal horror en monsterfilm dat – vanwege zijn verhaal en visuele geaardheid – het dichtstbij de filmstijl van film noir komt. De cameraman van The Invisible Man (1933) was de Amerikaanse cinematograaf Arthur Edeson.
Deze cinematograaf zou uiteindelijk ook verantwoordelijk zijn voor het camerawerk voor The Maltese Falcon (1941) – de film die het meest beschouwd wordt als de eerste grote film noir film van het klassieke tijdperk (ook wel beschreven als de gouden jaren van film noir). Tot nu toe weten we dat film noir hevig beïnvloed is door het Duits-expressionisme en filmmakers die deze artistieke stroming toepaste op Amerikaanse films. Echter zijn er nog meer filmgenres en filmstijlen die film noir tot stand hebben laten komen. Een daarvan is ook de gangster film. Na het commerciële en kritische succes van de stille film Underworld (1927), ontstond er trend van Hollywood gangster films.
Opvolgende films als Little Caesar (1931), The Public Enemy (1931) en Scarface (1932) lieten zien dat het publiek interesse had in misdaaddrama’s waarin de helden slechte of grijze morelen hadden. Dit is een verhaalkeuze en kenmerk dat (bijna) altijd aanwezig is in film noir. Ook het Franse poëtische realisme uit de jaren 1930 wordt beschouwd als een invloed (en voorloper) het filmgenre film noir.
Het Franse poëtische realisme bevatte in hun films een romantische, fatalistische houding – iets wat ook regelmatig het geval is bij film noir. Net zoals film noir speelt het Franse poëtische realisme van de jaren 1930 met het idee van gedoemde helden. Een ander groot voorbeeld voor film noir was Citizen Kane (1941). De – door Orson Welles geregisseerde – filmklassieker bevat onder andere een complex verhaalstructuur, waarin ook nog eens regelmatig een voice-over gebruikt wordt.
Het Italiaanse neorealisme van de jaren 1940 wordt ook gezien als een invloed dat zou leiden tot de geboorte van film noir. Hierbij wordt er vooral gesproken over de documentaire-achtige authenticiteit van het Italiaanse neorealisme. Hierbij kun je denken aan films waarbij echte locaties met niet-professionele figuranten worden gebruikt om een film te maken.
Deze documentaire-achtige aanpak kenmerkte een redelijk aantal film noir films uit de eind jaren 1940 en begin jaren 1950. Uiteindelijk kan dus geconcludeerd worden dat film noir – net zoals veel andere films, filmgenres en filmmakers – ideeën, concepten en filmstijlen “steelt”, om zo geboorte te geven aan iets nieuws.
