In de door Lila Avilés geregisseerde dramafilm Tótem staat een grote Mexicaanse familie stil bij de verjaardag van hun ongeneeslijk zieke familielid Tona. De familie viert zijn verjaardag groots. Zo bakt Tona’s zus ook een bijzondere taart voor hem waarop het prachtige, maar melancholische Vincent van Gogh schilderij The Starry Night afgebeeld staat. The Starry Night is direct ook een prachtige metafoor voor dit filmverhaal.
Dit schilderij weerspiegelt niet alleen Van Goghs directe observaties van zijn uitzicht op het landschap vanuit zijn raam, maar ook de herinneringen en emoties die dit uitzicht bij hem opriep. Avilés presenteert met Tótem ook een direct en aangrijpend portret van een familie dat moet leren om te gaan met het feit dat een van hun ongeneeslijk ziek is. Tegelijkertijd roept het memorabele filmverhaal ook warme en melancholische emoties op bij zowel de personages als het filmpubliek.
De filmmakers stellen verder de vraag of familieleden de wensen van de ongeneeslijk zieke persoon moeten volgen of dat ze moeten aansturen op een proces wat volgens henzelf beter zou zijn. Avilés lijkt het filmpubliek te presenteren met de vraag of dit niet zelfzuchtig is. Zonder een duidelijk oordeel te vellen, laten de filmmakers de individuele filmtoeschouwers deze vraag zelf beantwoorden. De cast en crew spelen namelijk ook in op de dualiteit en imperfecties van de mensheid.
Tótem laat zo de tweestrijd zien tussen het ondernemen van acties onder goede intenties waar soms persoonlijke motieven bij komen te kijken. Ook is er tweestrijd terug te vinden in de emoties die de personages (en filmtoeschouwers) zullen voelen over het vieren van een feest voor Tona. Ondanks dat Tótem een iets te gedramatiseerd einde bevat, weten de cast en crew toch een meesterlijke speelfilm neer te zetten dat op een deprimerende manier het leven weet te vieren.
Over Totém (2023)
Tótem is een Mexicaanse dramafilm uit 2023. De film is een coproductie tussen de landen Mexico, Denemarken en Frankrijk. Tótem is geregisseerd door filmmaker Lila Avilés. De regisseur schreef ook het scenario van de film. De cast van de film bestaat uit onder andere Naíma Sentíes, Montserrat Marañon, Marisol Gasé, Saori Gurza, Mateo García Elizondo en Teresita Sánchez. Tótem beleefde zijn wereldpremière tijdens de 73ste Berlinale op 20 februari 2023. De film deed daar mee aan de competitie voor de Gouden Beer.
De Gouden Beer is de prijs voor de beste speelfilm van het jaarlijkse Internationale Filmfestival van Berlijn. Het filmverhaal geeft een liefdevol Mexicaans gezin weer. Ze zijn druk bezig met de voorbereidingen van een groots verrassingsfeest voor Tona – de 27-jarige broer, zoon en vader. Hij is ongeneeslijk zien en dus doet zijn familie extra hun best om hem een onvergetelijke verjaardag te geven.
Wanneer de zon ondergaat en het feest begint, maakt de vrolijke drukte in het huis plaats voor een ongrijpbare lading melancholie. Tona wordt overweldigd met liefde, maar ondanks dat feit heeft het feest ook een bittere bijsmaak. Tótem werd op 7 september 2023 in de Nederlandse bioscopen uitgebracht. Mijn dank aan Vedette Film en Herrie Film & TV voor het versturen van een online recensie-exemplaar.
Intieme cinematografie en krappe beeldverhouding
Tótem is een intieme film. Zo opent de film in een openbaar toilet waar een dochter en moeder samen melodieën aan het zingen zijn. De moeder probeert haar dochter te kalmeren om haar op deze manier zo ver te krijgen haar behoefte op het toilet te doen. Zelf moet de moeder ook naar het toilet. Doordat haar dochter moeite heeft om haar behoefte in zo’n krappe openbare ruimte te doen, besluit ze zelf in de wasbak te gaan plassen. Deze acties worden indirect gevolgd. Hierbij speelt cinematograaf Diego Tenorio suggestief met de kaders van het beeld en thematisch met de grenzen van het verhaal.
Het persoonlijke handheld camerawerk van Tenorio volgt de personages van dichtbij. Tenorio maakt in zijn camerawerk dus ook veel gebruik van close-ups. Zijn camerawerk voelt benauwd en krap aan. Regisseur Lila Avilés heeft ervoor gekozen om bij Tótem gebruik te maken van een beeldverhouding van 4:3. Beeldverhouding is een term die in de visuele techniek staat voor de verhouding tussen de breedte en hoogte van een beeld.
Een beeldverhouding van 4:3 is traditioneel gezien vooral geschikt voor televisiebeelden en wordt dus minder snel gebruikt voor speelfilms. Avilés lijkt gekozen te hebben voor deze beeldverhouding om metaforisch in te spelen op de thematiek van het filmverhaal. In Tótem speelt het gemis van duidelijke grenzen en de opdringende geaardheid van deze familie een belangrijke thematische rol. Door een beeldverhouding van 4:3 te kiezen, ervaren de filmtoeschouwers net zoals de personages een krap en benauwd gevoel.
Net zoals de personages zelf krijgen de filmtoeschouwers amper de mogelijkheid om hun grenzen op te stellen over wat ze wel of niet te zien willen krijgen. Avilés’ speelfilm Tótem valt hierin te vergelijken met de Argentijnse film Rinoceronte van regisseur Arturo Castro Godoy. Beide speelfilms maken gebruik van de onnatuurlijke beeldverhouding van 4:3 en hebben een verhaal dat onder andere gaat over de worstelingen binnen een familie.
Een onzeker toekomstperspectief
De gebeurtenissen die in Tótem plaatsvinden zien we grotendeels vanuit het perspectief van Sol, de dochter van de ongeneeslijk zieke Tona. Avilés weet op een bijzondere manier in te spelen op de plaats van Sol in deze familie. Sol mag dan de dochter van de zieke vader zijn, maar bijna niemand vraagt echt hoe deze hele situatie voor haar is. Doordat de focus in de film vooral wordt gelegd op het melancholische perspectief van Sol, lijkt het alsof Avilés het filmpubliek de taak geeft om zich te bekommeren om het 7-jarige meisje.
Zoals Tótem al eerder in de film heeft laten zien, heeft Sol zelf moeite met het opeisen van ruimte, het vragen om aandacht en het aangeven van grenzen. Een ander voorbeeld hiervan is terug te vinden is in het feit dat haar Sols moeder constateert dat haar haren verstrengeld zijn. Dit is een metafoor voor Sols verstrengeling in de problemen en dynamiek van haar grote familie. De jonge actrice en vertolker van Sol – Naíma Sentíes – levert uitstekend acteerwerk af.
Het filmpubliek ervaart haar volledige scala aan emoties. Daarnaast ervaren we ook haar interne en melancholische worstelingen rondom de toekomst. Onder andere door haar acteerwerk, de intense cinematografie en het oorverdovende gebruik van geluid, ervaart het filmpubliek alsof ze ook gevangen zitten in de nauwe onzekerheid die de toekomst met zich meebrengt. Het onzekere en krappe toekomstperspectief zit zowel op een narratief als audiovisueel vlak verbonden aan Tona’s ziekte en de consequenties die deze ziekte met zich meeneemt.
Ontroerend portret van een ongeneeslijke ziek persoon
Avilés is niet bang om op een pijnlijk realistische manier weer te geven hoe een ongeneeslijk ziek persoon eruit ziet. We zien hoe lastig het is voor Tona om zich te verplaatsen van een ruimte naar andere – zelfs als hij alleen even naar het toilet moet gaan. De beelden van de zieke, maar jarige Tona zullen me lang bijblijven. Ik voelde in de eerste elf minuten van de film al dat mijn ogen begonnen te tranen en dat er een brok in mijn keel ontstond. De cinematograaf geeft op een intimiderende, indrukwekkende en ontroerende manier de worstelingen van Tona in zijn camerawerk weer.
Dit komt onder andere doordat Tenorio met zijn handheld camerawerk zich tussen de familie doorbeweegt. Hierdoor oogt het voor de filmtoeschouwers alsof we zelf een onderdeel zijn van deze unieke, maar energievretende familie. Acteur Mateo García Elizondo levert ook nog subliem acteerwerk af als Tona. De make-up afdeling geeft – als de kerst of de taart – pijnlijk accuraat weer hoe een ongeneeslijk ziek persoon eruit ziet.
Conclusie
Tótem is een indrukwekkende film doordat het niet bang is om mensen als onvolmaakt weer te geven. Regisseur Lila Avilés geeft op een gevoelige manier weer hoe breekbaar we als mensen wel niet zijn – zowel op lichamelijk als mentaal vlak. Dit heeft ze gedaan door een poëtische film te maken waarin er zowel bij het prachtige leven als de deprimerende dood wordt stilgestaan. Ondanks dat we deze dood zelf nooit echt meemaken, ervaren we wel de worstelingen van de personages rondom hun (opkomende) rouwproces.
De cast is uitstekend in deze speelfilm. Hierbij weten vooral de jonge actrice Naíma Sentíes en acteur Mateo García Elizondo een sterke indruk achter te laten. Ze weten beide vooral met hun lichaamstaal en non-verbale acteerprestaties indruk op te wekken. De cinematografie van Diego Tenorio is ook adembenemend – zowel letterlijk als figuurlijk. Tenorio speelt met zijn krappe camerawerk in de op de benauwde beeldverhouding van de film en het uitdagende filmverhaal van Avilés.
Het enige echte kritiekpunt dat ik heb over Tótem is dat het einde wat emotioneel manipulatief en gedramatiseerd overkomt. Het is onduidelijk of dit de bedoeling is geweest van de filmmakers of dat dit een direct resultaat is van de pretentieuze opzet van het einde. Ondanks dit kritiekpunt blijft Tótem een van de beste films die je deze herfst (of eerder nazomer) in de Nederlandse bioscopen kunt bekijken.
